ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΟΕΠΑΠ-ΔΗΠΕΘΕ ΔΗΜΟΥ ΒΟΛΟΥ
ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ
Η ζωγράφος ΕΛΕΝΗ ΖΕΡΒΑ [Βόλος 1917-Αθήνα 1993]
Η πρωτοπόρος της Αφηρημένης τέχνης
«Ένας μη αντικειμενικός κόσμος»
Σε μία από τις ελάχιστες γυναίκες που εκπροσώπησαν την Ελλάδα σε κορυφαίες καλλιτεχνικές διοργανώσεις διεθνώς κατά τις δεκαετίες 1960-1970, στην πρωτοπόρο της Αφηρημένης τέχνης Ελένη Ζέρβα, που γεννήθηκε στο Βόλο το 1917 είναι αφιερωμένη η έκθεση που εγκαινιάζεται την Παρασκευή 24 Ιουνίου, στις 20.00, στο Κέντρο Τέχνης Τζιόρτζιο ντε Κίρικο.
Η έκθεση που έχει τίτλο «Ένας μη αντικειμενικός κόσμος» παρουσιάζει 50 έργα της ζωγράφου, εκ των οποίων τα 44 προέρχονται από την παραχώρηση της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείου Αλέξανδρου Σούτζου, στη Διεύθυνση Πολιτισμού του Δ.Ο.Ε.Π.Α.Π.-ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Δήμου Βόλου τον Δεκέμβριο του 2015, στο πλαίσιο της διαδικασίας εκκαθάρισης της κληρονομιάς της ζωγράφου εκπληρώνοντας ακριβώς την επιθυμία της, όπως αυτή εκφράζεται στην ιδιόγραφή της διαθήκη. Αποτελεί ένα τμήμα από το σύνολο των 200 έργων της δωρεάς της στο ανώτατο εθνικό ίδρυμα τέχνης και προέκυψε η παραχώρηση μετά από αιτήματα συνεχή εκ μέρους μας στη διάρκεια πολλών ετών ώστε να περιέλθει μέρος αυτής στη Δημοτική Συλλογή Βόλου.
Η παρούσα έκθεση του Βόλου αποτελεί ένα σημαντικό γεγονός γιατί είναι η πρώτη έκθεση, μετά το θάνατό της το 1993, αλλά και μετά το 1977 που σταματά η εκθεσιακή της δραστηριότητα, η οποία δίνει αφορμές για συζητήσεις γύρω από τα διεθνή ρεύματα της εποχής που συνειδητά και με ιδιαίτερη τόλμη εκπροσώπησε.
Κόρη της Μελπομένης και του Δημητρίου Γεωργούδη, η Ελένη Ζέρβα, ζώντας στο μεγαλοαστικό οικογενειακό της περιβάλλον είχε κάθε δυνατότητα ώστε παράλληλα με τις γυμνασιακές και τις μουσικές της σπουδές να ταξιδεύει συχνά στην Αθήνα και να διατηρεί μια ουσιαστική επαφή με την πολιτιστική ζωή της πρωτεύουσας. Στη διάρκεια της κατοχής, η οικογένεια μετακόμισε στην Αθήνα και παρά τις απαγορεύσεις είχε την ευκαιρία έκτοτε να αποκτήσει μια αξιόλογη πνευματική καλλιέργεια παρακολουθώντας διαλέξεις και συναναστρεφόμενη προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών της εποχής, όπως το ζεύγος Χρήστου και Σέμνης Καρούζου, Άγγελο Προκοπίου, Ευαγ.Παπανούτσο, Κωστή Μεραναίο, Νίκο Αλεξίου, Μανώλη Χατζηδάκη, και τους καλλιτέχνες Τάκη Μάρθα, και Μιχάλη Τόμπρο. Παρακολούθησε ελεύθερα μαθήματα ζωγραφικής στο εργαστήριο του ζωγράφου Κώστα Ηλιάδη ενώ παράλληλα πραγματοποιούσε σειρά ταξιδιών στα πιο σημαντικά κέντρα της Ευρώπης. Μετά από πρώιμους και σύντομους πειραματισμούς στην παραστατική ζωγραφική στα μέσα της δεκαετίας του 50 πέρασε με ταχύτατους ρυθμούς στην αφαίρεση, με αφετηρία τις άπειρες εκφραστικές δυνατότητες του χρώματος και προχώρησε με αλλεπάλληλες αφαιρετικές διαδικασίες στη διατύπωση ανεικονικών συνθέσεων με αρχετυπικές αναφορές έως τις ολιγόχρωμες συνθέσεις με την εσωτερικότητα του χρώματος και τις συμβολικές προεκτάσεις του, της δεκαετίας του 70.
Πρωτοπαρουσιάστηκε στην «Πανελλήνια έκθεση» του 1957 και την επόμενη χρονιά εξέθεσε στο Παρίσι. Ήδη το 1960 η γνωστή τεχνοκριτικός Ελένη Βακαλό την αναφέρει ως «ευχάριστη έκπληξη» μεταξύ των νέων καλλιτεχνών. Έκτοτε θα παρουσιάσει ατομικές εκθέσεις στις γνωστές γκαλερί «Ζυγός», «Νέες Μορφές», Ινστιτούτο Γκαίτε, αλλά και στο εξωτερικό στο Μιλάνο, στη Μπολόνια, στη Βιέννη, Βουκουρέστι, Τύνιδα, Τελ Αβιβ, Ζάγκρεμπ, Σόφια, Νέα Υόρκη, Γενεύη. Θα συμμετέχει σταθερά στις Πανελλήνιες του 1957, 1960, 1963, 1965, 1967, 1969, 1971, 1973, 1975, ενώ παράλληλα εκπροσωπεί την Ελλάδα σε θεσμικές διοργανώσεις στο εξωτερικό, όπως στις διεθνείς εκθέσεις του Παρισιού, στις Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας, του Σάο Πάολο, Μπολόνια και στη 35η Μπιενάλε της Βενετίας το 1970, μία από τις λιγοστές Ελληνίδες που είχαν λάβει μέρος στην κορυφαίο καλλιτεχνικό θεσμό έως τότε, όπου εκθέτει τη μνημειακή σειρά έργων της «Κόσμος/Cosmos» που μέρος της παρουσιάζεται στην τωρινή έκθεση.
Γνωστοί τεχνοκριτικοί της εποχής θα ασχοληθούν με το έργο της, τον «πειθαρχημένο» τους χαρακτήρα και την «καθαρή, μονοχρωματική Αφαίρεση», τις «βελούδινες χρωματικές επιφάνειες» στον ημερήσιο και στον ειδικό καλλιτεχνικό τύπο, ενώ οι Ιταλοί τεχνοκριτικοί θα κάνουν λόγο για την «αποσυναρμολόγηση και αποκατάσταση των ιερών εικόνων».
Έργα της ανήκουν στην Εθνική Πινακοθήκη, στην Δημοτική Πινακοθήκη Αθηνών, Δημοτική Πινακοθήκη Ρόδου, Βόλου, Καλαμάτας, στο ΥΠΠΟ, σε ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Υπήρξε μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών και του «Καλλιτεχνικού Σωματείου Ελληνίδων».
Παρά τον πρωτοπόρο χαρακτήρα του έργου της δεν συμπεριλαμβάνεται σε εκθέσεις από τα τέλη του 70 και μετά, ούτε σε βιβλιογραφικές αναφορές, όπως γράφει η καθηγήτρια Ιστορίας της τέχνης Χάρις Κανελλοπούλου.
Η Ελένη Ζέρβα ήταν παντρεμένη με τον Δημήτρη Ζέρβα, γιατρό, καθηγητή της Ιατρικής Σχολής Αθηνών και βουλευτή του Κόμματος των Φιλελευθέρων και αργότερα υποψηφίου της Ένωσης Κέντρου, από την Αρκαδία.
Παράλληλα με την έκθεση της Ελένης Ζέρβα θα παρουσιαστεί στον ημιώροφο η έκθεση «Ελένη Ζέρβα & Μαρία Χατζηγάκη, το γένος Γεωργούδη-μια αδελφική συνομιλία περί ζωγραφικής», ένας «διάλογος» και μια συνύπαρξη έργων της Ελένης Ζέρβα με έργα της επίσης ζωγράφου νεότερης αδελφής της Μαρίας Χατζηγάκη προερχόμενα από τη Δημοτική Συλλογή και με την προσφορά συγγενών τους. Η Μαρία Χατζηγάκη που γεννήθηκε στο Βόλο το 1926, κινήθηκε επίσης σε ανάλογους δρόμους δημιουργίας στο χώρο του αφηρημένου εξπρεσιονισμού με πολλές εναλλαγές στο προσωπικό της ύφος. Εμφανίστηκε επίσης στην Πανελλήνια του 1957 και έζησε μεταξύ Πηλίου, Αθήνας, Εύβοιας και Τρικάλων. Η πρώτη της έκθεση έγινε το 1955 στην γκαλερί Πέιν στο Κολωνάκι, ενώ συνεργάστηκε εκτενώς με την γκαλερί «Νέες Μορφές». Τελευταία εν ζωή έκθεση στο Γαλλικό Ινστιτούτο το 1987. Ατομικά ή ομαδικά έχει εκθέσει έργα της περίπου 100 φορές μεταξύ 1955 και 1987 στην Ελλάδα, Αμερική, Ισραήλ, Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία, Ισπανία, Καναδά, Τουρκία, Μ. Βρετανία, Σερβία κ.α., ενώ με το έργο της ασχολήθηκαν πολλοί γνωστοί τεχνοκριτικοί. Παντρεμένη με τον δικηγόρο, φιλότεχνο και συγγραφέα Παναγιώτη Χατζηγάκη, πέθανε στην Αθήνα το 2004. Μεγάλο σύνολο έργων της δώρησε ο σύζυγός της στην Ακαδημία Αθηνών.
Οι εκθέσεις διοργανώνονται από τη Διεύθυνση Πολιτισμού του ΔΟΕΠΑΠ-ΔΗΠΕΘΕ Δήμου Βόλου και εντάσσονται στην «τριλογία» των εκθέσεων «Δια της γυναικός πηγάζει τα κρείττω» που θα εγκαινιαστούν μαζί στις 24/6/2022 και θα συνλειτουργούν σε διαφορετικούς ορόφους του Κέντρου Τέχνης Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, την επιμέλεια των οποίων έχει η Χρύσα Δραντάκη, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Πολιτισμού, Δρ Κοινωνιολογίας Τέχνης.
Τη βραδιά των εγκαινίων οι μουσικοί του Δημοτικού Ωδείου Κάτια Τζουμάκη, πιάνο και Άντζεά Μπατίστα, βιολί, θα ερμηνεύσουν κομάτια σύγχρονης μουσικής.
Για την πραγματοποίηση των εκθέσεων εκφράζουμε τις ευχαριστίες στη Βιβλιοθήκη της Εθνικής Πινακοθήκης –Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτζου, στη Βιβλιοθήκη της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, όπου η Ελένη Ζέρβα χάρισε την προσωπική της βιβλιοθήκη αποτελούμενη από 1.224 τόμους. Επίσης στους συγγενείς Κατερίνα Παπαγεωργίου-Bellasi, Λένα Κλημεντοπούλου, Κλεοπάτρα Τσιρίκου, Νέλλο Στ. Γεωργούδη, Ρίτα Γεωργούδη, που συνέβαλαν με πολύτιμες πληροφορίες, έργα και αρχειακό υλικό στην έκθεση των δύο ζωγράφων, καθώς και σε μέλη του Εργαστηρίου «Ταξίδια με [την] Τέχνη» του Ιδρύματος Πολιτισμού Ν.& Ε. Πορφυρογένη της Αγριάς Βόλου για την αμέριστη υποστήριξη στην οργάνωση και λειτουργία της έκθεσης.
Οι εκθέσεις θα διαρκέσουν ως τα μέσα Οκτωβρίου.
Κριτικές
“[…] Μας μίλησε με συγκίνηση για τη δομή του σχήματος με τα χρώματα της γης, που ησύχασαν από την ένταση του ηλιακού ερεθισμού[…]”
ΑΓΓΕΛΟΣ ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ, εφημ. «Καθημερινή», 29/11/60
“[…] Αλλά και από τις εκθέσεις των νέων, αυτήν τη φορά είχαμε ωρισμένες ευχάριστες εκπλήξεις. Η Ελένη Ζέρβα που εξέθεσε στη μεγάλη αίθουσα του “Ζυγού”, ακολουθώντας τις απόψεις των αφηρημένων, προώθησε τη δουλειά της σε καίρια, ουσιαστικά σημεία που για κάθε θαρραλέα σκέψη αποτελούν αναπότρεπτα προβλήματα της αφηρημένης σχολής. Έτσι, ενώ κυρίως σαν ιδιοσυγκρασία ζωγραφική την διακρίνει μια έντονη χρωματική παλμική αίσθηση, την είδαμε να την περιορίζη συχνά μέσα στο σχήμα και το ρυθμό της απλής επιφάνειας, για να δώση έναν χαρακτήρα πρωτεϊκής, ή νοητικής αν θέλετε, αδρότητας στην δουλειά της. Χρειάζεται αξιοσέβαστη και ρωμαλέα τόλμη η αποποίηση μιας σίγουρης γοητείας μπροστά στην συνέπεια στην οποία μας υποχρεώνει ο δρόμος της έρευνας όταν αρχίζουμε πια να τον ακολουθούμε […]”
ΕΛΕΝΗ ΒΑΚΑΛΟ, “Οι εκθέσεις του μηνός”, περ. ΖΥΓΟΣ, τ. 51-52, 2ος -3ος , 1960
“[…]Σε λυρικό κλίμα κινείται το έργο της Ελένης Ζέρβα, που κατορθώνει να δημιουργεί μιαν ατμόσφαιρα με καθαρά προσωπική διάθεση[…]”
ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ ΧΡΗΣΤΟΥ, περ. ΖΥΓΟΣ, 6ος-7ος, 1963
“[…]Μια νέα όραση μαρτυρούν οι «Κόσμοι» της Ζέρβα[…]”
ΕΦΗ ΑΝΔΡΕΑΔΗ, εφημ. «Βήμα», 3/10/66
“[…]Ασφαλώς η πρόθεση της Ζέρβα, με τους λιτούς ανεικονικούς πίνακες, με τους δομικούς αναβαθμούς και τις χρωματικές διαφάνειες, είναι να υποβάλη την αίσθηση της άνωσης, του άπειρου χώρου, σε μια νοητική μεταφορά. Και παρ’όλη την αντιπαραστατική της τέχνη, γίνεται προσιτή γιατί υποβοηθείται από μια χρωματική μουσικότητα, έναν διάχυτο νόστο που επισημαίνει την προσωπική της παρουσία και μας δίνει τη μαρτυρία της εικαστικής αισθήσεως[…]”
ΝΙΚΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ, κατ. έκθεσης «Κόσμος», Γκαλερί «Νέες Μορφές», 1-20/11/1967
“[…] Έτσι η εικαστική τέχνη, αν θέλετε, γίνεται βασικός παράγων για τον καινούργιο ανθρωπισμό που παραλληλίζει τις διαστάσεις της συνειδήσεώς μας με το άπειρο του κόσμου. Και όταν η Ζέρβα αφήνει κάποια ευθεία ή ελαφρά καμπυλούμενη ορίζουσα στους πίνακές της, είναι πάλι ωσάν να διαγράφη τα όρια της προσβάσεώς μας σ’ αυτό το άπειρο, όπου ωστόσο δεν γνωρίζουμε αν τερματίζεται ή αν περιορίζεται ατέρμονα. Κι έτσι η λογική μετατρέπεται σε πολύηχο αίσθημα κεκαθαρμένο, γιατί αποκαθιστά την ανόθευτη επικοινωνία με το υπάρχον…Ο χώρος εικαστικά αποκαθίσταται στα ιεραρχικά του πρωτεία. Το παλλόμενο χρώμα της Ζέρβα μας τον δίδει ως έκφρασι του κοσμολογικού αιθέρος.”
Κ. Λ. ΜΕΡΑΝΑΙΟΣ, Κατ. α. έ. Ινστιτούτο Γκαίτε, Αθήνα 1971
“[…] Οι μονοχρωματικές της επιφάνειες δεν έχουν μόνο ένα χρώμα, γιατί το χρώμα δεν έχει ομοιογένεια. Μεταβάλλεται σε ματιέρα και έτσι ενεργοποιείται και παραλλάσσεται. Είναι ένα θαυμάσιο βίωμα η παρακολούθηση της ματιέρας αυτής στην καταπληκτική της διάρθρωση. Έτσι το μετιέ είναι πρωταρχικής σημασίας, αφού συντείνει στη διαμόρφωση ενός χρωματικού παλμού μεγάλης συνέπειας και καθαρότητας. Μια κάθετη λωρίδα, ένας κύκλος, η ίδια σύνθεση των επιφανειών σαν γεωμετρικά σύνολα επάνω σε μια άλλη επιφάνεια – όπως γίνεται σε ωρισμένες περιπτώσεις των ξυλογραφιών που εκθέτει τώρα και οι οποίες συνεχίζουν την ζωγραφική της νοοτροπία – διαρθρώνουν μια σύνθεση μεγάλης λιτότητας, ιδιαίτερα όμως περιεκτική. Υπάρχουν προφανώς άνθρωποι, όπως η Ζέρβα – που σε αντίδραση προς την πολυπλοκότητα του σημερινού κόσμου, είναι σε θέση να αντιτάξουν μια καθαρή ψυχικότητα, όπου όλα είναι οργανωμένα και όπου η ποίηση είναι ένα διακριτικό βίωμα, ένας αληθινός στοχασμός. Οι μονοχρωματικές επιφάνειες εδώ είναι ένα είδος Ηλύσια Πεδία ήρεμης γαλήνης και αυτοσυγκέντρωσης. Ένα ανάλογο αίσθημα έχει κανείς μπροστά σε μονοχρωματικές επιφάνειες βυζαντινών τοιχογραφιών και αν ζητά κανείς ωρισμένες συσχετίσεις στο έργο της Ζέρβα με τον κόσμο από τον οποίο προέρχονται, θα βρη δίχως άλλο στο σημείο αυτό, την ψυχική επαφή της ζωγράφου με την παράδοση και με μια ελληνική πραγματικότητα πολύ γνωστή.”
ΣΤΕΛΙΟΣ ΛΥΔΑΚΗΣ, “Η ψυχικότητα του χρώματος. Έγχρωμες Ξυλογραφίες της Ε. Ζέρβα στην Γκαλερί Σύγχρονης Χαρακτικής”, εφημ. Ελεύθερος Κόσμος, 24/4/ 1977
“Η Ελένη Ζέρβα (1917) παραμένει πιστή οπαδός του αφαιρετικού κινήματος σ’ όλο το διάστημα της σταδιοδρομίας της. Ήδη το 1960 στην πρώτη ατομική της έκθεση στο “Ζυγό” δείχνει μια σειρά από έργα με εξπρεσιονιστικό ανεικονικό χαρακτήρα. Η διάθεσή της αυτή θα εκφραστεί αργότερα με μεγαλύτερη αυστηρότητα που προσδίνει στο έργο της απέριττο και λιτό ύφος. Είναι από τους πρώτους στην Ελλάδα που προχωρεί σε μια μονοχρωματική ζωγραφική που προηγούμενα τη βρίσκουμε στον Ιταλό Φοντάνα, στον Υβ Κλάιν κ.α.”
ΤΩΝΗΣ ΣΠΗΤΕΡΗΣ, Τρεις αιώνες Νεοελληνικής Τέχνης. 1660-1967, 3 τ. Πάπυρος, 1979
“[…] συναντάμε μια καλλιτέχνη με πειθαρχημένη συνέπεια στην εικαστική γλώσσα της, η οποία διακρίνεται για ένα είδος καθαρής αφαίρεσης, στοιχειοθετημένο μέσα από τις μεγάλες επιφάνειες, τις ποιότητες και τις διακυμάνσεις του χρώματος, καθώς και τη γεωμετρική αρμονική οργάνωσή του. Μνημειακή ως προς το ρυθμό της, η ζωγραφική της Ζέρβα υποβάλλει το βλέμμα του θεατή σε μια νοητική μεταφορά, υποδηλώνοντας την αίσθηση του άπειρου χώρου μέσα στους πίνακες της. […] κι ενώ το έργο της παραλληλίζεται με τις αναζητήσεις καλλιτεχνών στο εξωτερικό στο πλαίσιο μιας μονοχρωματικής αφαίρεσης, η Ελένη Ζέρβα ανήκει με βεβαιότητα στην πρωτοπορία της ελληνικής ζωγραφικής”.
ΧΑΡΙΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ, Γυναίκες εικαστικοί 1960-1980. Η συμβολή τους στην ελληνική πρωτοπορία | Women in visual arts 1960-1980. Their contribution to the Greek avant-garde, ΙΣΕΤ, 2014