"Κατασκευάζοντας μια καινούρια γραμματική. Το φαινομενο της εναλλαγής κωδίκων στη γλώσσα των Ελλήνων της διασποράς"
Άρτεμις Αλεξιάδου, Καθ. Παν/μίου της Στουτγάρδης
Στην ομιλία αυτή, θα μελετήσω ενα φαινόμενο που χαρακτηρίζει τους δίγλωσσους ομιλητές, το οποίο αναφέρεται στη βιβλιογραφία ως το φαινόμενο της “εναλλαγής κωδίκων”.
Οι ομιλητές που είναι δίγλωσσοι πολλές φορές δομούν νέες λέξεις, χρησιμοποιώντας θέματα από τη μια γλώσσα και καταλήξεις από την άλλη. Θα δούμε αρκετά τέτοια παραδείγματα και στη συνέχεια θα εξετάσουμε δύο ερωτήματα: 1) Υπάρχουν γραμματικοί κανόνες που ρυθμίζουν τις παραγωγές τέτοιων τύπων; 2) Γιατί χρησιμοποιούν οι ομιλητές τέτοιου είδους λέξεις, δηλ. τι σημαίνει αυτό για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η μητρική τους γλώσσα;
1. Το φαινομενο της εναλλαγης κωδικων
Η εναλλαγή κωδίκων (code‐switching) συνίσταται στη χρήση ποικίλων και διαφορετικών συνδυασμών δύο ή περισσότερων γλωσσικών συστημάτων (ή ποικιλιών) στην ίδια πρόταση ή λέξη (Gardner‐Chloros 2009, 4). Αποτελεί πολυδιάστατο και πολυεπίπεδο φαινόμενο του διγλωσσικού λόγου, που εξετάζεται από ποικίλες οπτικές γωνίες (ψυχογλωσσολογικές, γραμματικές, κοινωνιο‐γλωσσολογικές, πραγματολογικές, βλ. Gardner‐Chloros 2009, 7).
Εδώ βλέπουμε δύο τέτοια παραδείγματα από Έλληνες που γεννήθηκαν στη Γερμανία και μιλούν Ελληνικά κυρίως στο σπίτι, βλ. Αλεξιαδου (2011).
(1) Simera piga stin Krankenkáss‐a
Σήμερα πήγα στο ταμείο υγείας
(2) Kséris posa Platten ekane i Muskuri verkaufen?
Ξέρεις πόσους δίσκους πούλησε η Μούσχουρη
Στο πρώτο παράδειγμα αντί για τον ελληνικό όρο «ταμείο υγείας» ο ομιλητής χρησιμοποιεί τη γερμανική λέξη, προσθέτοντας όμως μια ελληνική κατάληξη στο τέλος. Στο δεύτερο παράδειγμα, αντί για το ελληνικό ρήμα «πουλάω» ο ομιλητής χρησιμοποιεί το ρήμα «κάνω» το οποίο συνδυάζει με το γερμανικό ρήμα ‚verkaufen’ που έχει την ίδια σημασία με το ελληνικό «πουλάω».
Τα Ελληνικά των ομιλητών αυτών χαρακτηρίζονται ως ‚heritage languαge’ “γλώσσα‐ κληρονομιά”. Τι σημαίνει αυτό? Οι ομιλητές έχουν μάθει τα ελληνικά κυρίως από την οικογένειά τους, τα χρησιμοποιούν στο σπίτι ή σε συνομιλίες με φίλους, δεν είναι σίγουροι πόσο καλά κατέχουν την ελληνική ορθογραφία, και επίσης αποφεύγουν να μιλούν ελληνικά με ομιλητές που δεν είναι δίγλωσσοι. Καθώς δεν έχουν συστηματική επαφή με τα ελληνικά σε καθημερινή βάση, δεν μπορούν να χαρακτηριστούν γλωσσικά επαρκείς. Αυτή η κατάστατη είναι πολύ συνηθισμένη. Ενώ οι μετανάστες της πρώτης γενιάς μιλούν κυρίως ελληνικά, τα παιδιά και τα εγγόνια των μεταναστών μιλούν κυρίως γερμανικά και σε κάποιο βαθμό και τη γλώσσα της καταγωγής τους.
Δύο ερωτήματα θα με απασχολήσουν. Το πρώτο είναι αν οι μικτοί τύποι που παράγουν υπακούουν σε γραμματικούς κανόνες ή όχι. Το δεύτερο είναι γιατί οι ομιλητές δεν χρησιμοποιούν τις ελληνικές λέξεις/δομές.
Τα θέματα αυτά απασχολούν όλο και περισσότερο την έρευνα, καθώς έχει υποστηριχθεί ότι η γραμματική της γλώσσας προέλευσης είναι το αποτέλεσμα γλωσσικης διάβρωσης ή αποτελεί ημιτελή εκμάθηση της γλώσσας. Αυτό έχει υποστηριχθεί επειδή παρατηρούνται ανωμαλίες/λάθη στην προφορά, στο λεξιλόγιο, στη μορφολογία και στη σύνταξη.
2. Παραγωγή νέων λέξεων
Αν δούμε περισσότερα παραδείγματα, παρατηρούμε οτι οι τύποι αυτοί δεν παράγονται πάντα. Δηλ. λέγεται η λέξη «ρεγάλι» αλλά όχι η λέξη Vorfahrta.
| (3) Γερμανο/Ελληνικα | Γερμανικα | Ελληνικα |
| to matrátz‐i‐NEUT | die‐Matratze‐fem | το στρώμα |
| to regál‐i‐NEUT | das‐Regal‐neut | το ράφι |
| i Káss‐a‐FEM | die‐Kasse‐fem | το ταμείο |
| i Kél‐a‐FEM | der‐Keller‐masc | το κελάρι |
(4) tu pira ti *Vorfahrta
του πήρα την προτεραιότητα
Επίσης μπορει να γίνει συνδυασμός του γερμανικού ρήματος στο 5γ με το ελληνικό πρόσφυμα /αρ/, αλλά στο (6) βλέπουμε οτι δεν είναι αποδεκτά όλα τα ρήματα αποδεκτά.
(5) α. de hriazete na to kani lesen
δε χρειζεται να το διαβασει
β. kano anrufen
τηλεφωνω
γ. brennaro
καιω
(6) *lesaro, *abschaltaro
Με βάση αυτά τα δεδομένα, μπορούμε να διατυπώσουμε τους εξής κανόνες.
α. Γερμανικά ρήματα που έχουν ένα πρόθημα , δεν μπορούν να πάρουν το πρόσφυμα ‐ar ( * Anrufaro)
β . Ρήματα που δεν ακούγονται καλά στα ελληνικά με το πρόσφυμα αυτο, επίσης δεν το επιτρέπουν ( * Lesaro )
Αυτές οι δύο κατηγορίες γερμανικών ρημάτων εμφανίζονται πάντα σε συνδυασμό με το ρημα «κάνω» και όχι με το /αρ/. Η εξήγηση είναι σχετικά απλή. Το πρόσφυμα /αρ/ προκαλεί μετατόπιση τόνου : Brénnen – brennáro. Στην περίπτωση αυτή έχουμε μια σύγκρουση μεταξύ των ελληνικών και των γερμανικών κανόνων τονισμού. Τα ρήματα
με πρόθημα φέρουν τόνο στο πρόθημα, σε συνδυασμό όμως με το /αρ/ θα πρέπει να γίνει μετακίνηση τόνου, δηλ. * άbschaltáro. Ως λύση στη σύγκρουση αυτή ο ομιλητής προτείνει να χρησιμοποιήσει το βοηθητικό ρήμα «κάνω». Βλέπουμε δηλ. ότι όταν προκύπτουν συγκρούσεις, ο ομιλητής επιλέγει να μην παραβιάσει τους κανόνες τονισμού στις δύο γλώσσες του.
Οσο για τα παραδείγματα στο (3), φαίνεται οτι οι λέξεις που είναι δάνεια από τα γερμανικά πρέπει να πάρουν ελληνικές καταληξεις, δηλ. να αφομοιωθούν στο ελληνικό σύστημα εκτός κι αν, αν αυτο συμβεί, έχουμε πάλι παράβαση κάποιου ελληνικού φωνολογικού κανόνα, βλ. (4).
Επομένως καταλήγω ότι οι τύποι αυτοί είναι συστηματικοί.
3. Συμπεράσματα
Τί μας δείχνουν όμως οι παρατηρήσεις αυτές για τη μητρική γλώσσα των ομιλητών; Μπορολυμε να βγάλουμε αρκετά συμπεράσματα έστω κι από αυτό το μικρό δείγμα.
Α) Οι ομιλητές χρησιμοποιούν γερμανικές λέξεις, επειδή, έχοντας μεγαλώσει στη Γερμανία ενδεχομένως δε γνωρίζουν τις, συνήθως λόγιες λέξεις της ελληνικής. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι, όταν έρχονται αντιμέτωποι με λόγιες λέξεις ή καταλήξεις, προσπαθούν πάντα να τις απλοποιούν.
Β) Είναι σίγουρα μέχρι ενός βαθμού δίγλωσσοι και ζουν σε γερμανικό περιβάλλον. Για αυτό το λόγο πρέπει να διατηρούν τα ελληνικά τους σε καθεστώς αναστολής. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να χρειάζονται περισσότερο χρόνο να βρουν τη σωστή ελληνική λέξη από τους ομιλητές που είναι μονόγλωσσοι.
Γ) Οσο λιγότερο χρησιμοποιούν τα ελληνικά τους, τόσο εντείνονται τα δυο αυτα προβλήματα.
Θα πρέπει να τονιστεί βέβαια ότι η συμπεριφορά αυτή χαρακτηρίζει γενικώς τους δίγλωσσους ομιλητές, και όχι μόνο τους ομιλητές της ελληνικής.
4. Γλωσσική αλλαγή και απώλεια
Αδιαμφισβήτητα οι δίγλωσσοι ομιλητές είναι ιδιαιτερα εφευρετικοί ως προς το λεξιλόγιό τους και τη σύνταξη τους. Παρ όλα αυτά, η εναλλαγή κωδίκων δεν είναι γενικώς αποδεκτή. Πολλοί μάλιστα ισχυρίζονται ότι το φαινόμενο μας δείχνει ότι οι ομιλητές δεν είναι σε θέση να χρησιμοποιήσουν καμιά από τις δύο γλώσσες σωστά.
Η έρευνα σε άλλες γλωσσικές κοινότητες έχει δείξει ότι στους πληθυσμούς μεταναστών, ισχύει ο λεγόμενος κανόνας της τρίτης γενιάς, δηλ. η τρίτη γενιά δεν είναι σε θέση πια να χρησιμοποιήσει τη μητρική γλώσσα. Το ίδιο βλέπουμε και στη Γερμανία. Τα παιδιά που γεννιούνται στη Γερμανία μιλούν γερμανικά ως τη κυρίαρχη γλώσσα σχεδόν απο την αρχή, πριν δηλ. πάνε σχολείο. Εχουν δυσκολία να εκφραστούν σωστά στα ελληνικά και γι αυτό το λόγο αποφεύγουν να τα ομιλούν. Φυσικά αυτό σημαίνει ότι για τις επόμενες γενιές η μητρική γλώσσα δε θα είναι πια τόσο σημαντική, με αποτέλεσμα να μη χρησιμοποιείται καθόλου.
Μπορεί να κάνει κανείς κατί για να ανατρέψει την πορεία αυτή; Είναι πολύ σημαντικό οι γονείς στο σπίτι να μιλάνε με τα παιδιά τους στη μητρική τους γλώσσα, έτσι ώστε τα παιδιά από πολύ νωρίς να έχουν επαφή με τη γλώσσα και τους κανόνες της. Επίσης, έχει αποδειχθει ότι η διγλωσσία και το φαινόμενο της εναλλαγής κωδίκων βοηθούν την διανοητική και γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού, άρα δάσκαλοι και γονείς δε θα πρέπει να φοβούνται τη διγλωσσία. Βέβαια, σημαντικό ρόλο παίζει και η ευρύτερη γλωσσική κοινότητα. Αν η κοινότητα αποδέχεται τη διγλωσσία, παιδιά και γονείς θα μπορούν χωρίς ενδοιασμούς να χρησιμοποιούν τη μητρική τους γλώσσα. Εδώ παρατηρούμε διαφορές ανάμεσα στα ευρωπαικά κράτη και φυσικά σε σύγκριση με χώρες όπως ο Καναδάς κλπ. όπου η διγλωσσία είνα γενικώς αποδεκτή.
Μια τελευταία παρατήρηση είναι η εξής. Ξέρουμε ότι οι γλώσσες αλλάζουν συνεχώς και τα ελληνικά εχουν αλλάξει πάρα πολύ στη μακρόχρονη ιστοριά τους. Ενας νέος τομέας έρευνας προσπαθεί να καταλαβει γιατί οι αλλαγές παρατηρούνται πιο γρήγορα στην περίπτωση των γλωσσών κληρονομιάς. Δηλ τα ελληνικά της Γερμανίας αλλάζουν με πιο γρήγορο ρυθμό, βλ. την παρατήρηση για τις λόγιες καταλήξεις. Μπορούμε λοιπόν να προβλέψουμε ποιες πλευρές της γλώσσας είναι επιρρεπείς σε αλλαγές; Η απάντηση στην ερώτηση αυτή προυποθέτει συστηματική έρευνα και σύγκριση διαφόρων γλωσσών κληρονομιάς.
References
Alexiadou, A. 2011. Remarks on the morpho‐syntax of code switching. Proceedings of the 9th international conference on Greek linguistics, 29‐31 October 2009, University of Chicago, 44‐55.
Gardner‐Chloros, Penelope. 2009. Codeswitching. London, New York: Routledge.